George Vernadakis: Të gjithë ne harrojmë gjëra, si ku i kemi lënë çelësat e makinës. Si të dallojmë një gabim “normal” të kujtesës dhe diçka që mund të jetë shkak për shqetësim?
Sanjay Gupta: Kjo është një pyetje e vështirë për t’iu përgjigjur. Ju keni shtatë miliardë njerëz që jetojnë në planet. Të gjithë janë paksa të ndryshëm për sa i përket mënyrës se si i kujtojnë gjërat, pse i kujtojnë gjërat, çfarë i frymëzon të kujtojnë gjërat. Për shumicën dërrmuese të njerëzve, kur fillojnë të kenë gabime në kujtesë, ata fillojnë të pyesin: “A është ky fillimi i diçkaje më serioze, një problem më thelbësor me kujtesën time?”
Si rregull i përgjithshëm, ideja që i vendosni gjërat gabimisht, e cila shpesh është ajo që nis këto biseda, nuk është zakonisht për shkak të një problemi organik në kujtesë për shumicën e njerëzve. Kur i vendosin gjërat gabimisht, është një çështje e pavëmendjes. Nuk ishte se harruan ku i vunë çelësat. Ishte se ata kurrë nuk u kujtuan me të vërtetë se ku i vendosnin çelësat e tyre.
Kujtesa është një veprim. Nuk është diçka që ndodh vetëm automatikisht. Ju duhet të kodoni diçka në dyqanet tuaja të kujtesës, dhe kjo kërkon një nivel të caktuar vëmendjeje. Ne bëjmë kaq shumë gjëra kaq pa mend, saqë me të vërtetë po i bëjmë këto gjëra pa vëmendje. Pra, nuk është se po harroni. Është se ju kurrë nuk po i mbani mend disa nga këto gjëra në radhë të parë.
Kur bëhet fjalë për çelësat e gabuar, për shembull, ky nuk është aq problem. Nëse ju duhet një rrahje shtesë për të parë çelësat dhe për të thënë, “Për çfarë shërbejnë këta çelësa?” kjo është pak shqetësuese. Atëherë nëse dikush ju tregon se ato janë për makinën, sa sinjale ju nevojiten për të kujtuar me të vërtetë se cili është funksioni i një objekti të tillë? Kjo ju jep një ide për llojet e problemeve të kujtesës që janë më shqetësuese dhe madje një ide se si neuroshkencëtarët fillojnë të vlerësojnë ashpërsinë e atyre problemeve të kujtesës.
GV: Sipas Shoqatës së Alzheimerit, 1 në 10 të moshuar 65 vjeç e lart ka sëmundjen e Alzheimerit. Por Alzheimer nuk e tregon të gjithë historinë kur bëhet fjalë për të demenca. Njerëzit shpesh i përdorin këto terma në mënyrë të ndërsjellë. Mund të flisni për dallimin?
SG: Ka shume llojet e demencës: Alzheimer, Lewy Body, demenca vaskulare. Alzheimeri është më i zakonshmi, por është a formë të demencës.
Gjuha ka rëndësi. Fjalët kanë vërtet rëndësi. Dhe demenca është një nga këto fjalë që unë mendoj se do ta shikojmë në një moment dhe do të themi, ne duhet ta heqim qafe atë term.
Para së gjithash, nuk është një term shumë i dobishëm. Mund të jemi më të saktë për sa i përket përshkrimit të asaj që po i ndodh dikujt.
Ekziston gjithashtu një kuptim poshtërues i fjalës çmenduri. Fëmijët e mi më theksuan këtë: Dementorët në Harry Potter janë këto krijesa të liga. Ekziston një kuptim poshtërues poshtërues për përdorimin e fjalës për pacientët. Mendoj se duhet dalëngadalë të largohemi nga demenca, të jemi më të saktë në gjuhë dhe të kuptojmë historinë e disa prej këtyre termave. Ky është dallimi i vërtetë për mua.
GV: Plakja normale është vetëm një shkak i mundshëm i rënies njohëse. Cilat janë disa rrethana të tjera të zakonshme që mund të bëjnë që truri të “thyer”?
SG: Ka lloj-lloj arsyesh. Probleme vaskulare, ku nuk po merrni mjaftueshëm gjak në tru, ose nuk po merrni mjaftueshëm gjak duke qenë në gjendje të largohet nga truri. Nëse nuk ka rrjedhje të mjaftueshme të gjakut në tru, truri mund të mbetet i uritur nga lëndë ushqyese të rëndësishme. Nëse truri nuk largohet mjaftueshëm nga gjaku, truri mund të fillojë të fryhet. Truri është organi i vetëm që është i mbështjellë në diçka të vështirë. Organet e tjera fryhen dhe nuk është mirë; por të paktën ka vend që ato të fryhen. Jo kështu me trurin. Lëndimi traumatik i trurit është e njëjta gjë. Ju merrni këtë kaskadë të rëndësishme të inflamacionit, dhe kjo bën që truri të fryhet. Ose tumoret e trurit [and] goditjet. Gjëra të tilla.
Nëse dikush shfaqet në dhomën e urgjencës me vështirësi në të menduarit ose kujtimin, ju duhet të kaloni një listë të gjërave që mund të kenë shkaktuar një problem organik për prishjen e trurit dhe më pas të kuptoni saktësisht se me çfarë keni të bëni.
GV: Në libër, ju shkruani për pesë shtylla të shëndetit të trurit: lëvizni, zbuloni, relaksohuni, ushqeni dhe lidhuni. Si vendosët se çfarë duhet të jetë në atë listë?
SG: Mënyra se si iu afrova ishte të mendoja: “Si të jetoj? Cila është mënyra ime e jetesës përsa i përket lëvizjes, pushimit, ushqimit, lidhjes, lidhjes shoqërore me miqtë, qëllimit tim në jetë?” Dhe brenda të gjitha këtyre kategorive, ideja bazë është se ekziston një mënyrë më e mirë për t’i bërë ato gjëra për trurin tuaj.
GV: Cila është gjëja më e mirë që mund të bëni për trurin tuaj nëse keni një orë kohë?
SG: Bëni një shëtitje të shpejtë me një mik të ngushtë dhe flisni për problemet tuaja. Lëvizja është ndoshta mënyra më e bazuar në prova për të stimuluar atë proces të rritjes së qelizave të reja të trurit. Pastaj ka shumë kërkime rreth vlerës së lidhjes. E kundërta e kësaj lidhjeje, vetmia, mund të jetë tepër toksike, dhe kjo është e matshme. Më shumë se thjesht lidhja është thellësia e asaj lidhjeje.
GV: Lidhja me të tjerët është veçanërisht e vështirë këto ditë, mes pandemisë dhe nevojës për të ruajtur distancën e sigurt. Si lidhemi ende me të tjerët në mënyra kuptimplota?
SG: Mund të jetë ndryshe për njerëz të ndryshëm, por një mënyrë e besueshme për ta bërë këtë është të ecësh përpara dhe të jesh paksa i prekshëm. Lejojeni veten të jeni të pambrojtur, kërkoni ndihmë, madje flisni për problemet tuaja. Kur kam biseda me prindërit e mi tani, shpesh kërkoj ndihmë të vogël. Unë as nuk kam domosdoshmërisht nevojë për të. Por krejt papritur, unë jam djali i tyre. Ata janë prindërit e mi. Ata duan të më ndihmojnë. Ai i shton qëllim bisedës sonë dhe i shton qëllim ndërveprimeve të tyre të përgjithshme me mua.
Nuk më ka pëlqyer kurrë termi i largët shoqëror. Thjesht ndjeva se kjo nuk ishte në të vërtetë ajo që po përpiqeshim të thonim. Është fizikisht larg. Ka të gjitha mënyrat për të qëndruar ende i lidhur. Në fakt, në disa mënyra mund të keni lidhje shumë domethënëse edhe gjatë kësaj kohe COVID. Dhe ka disa strategji për të ndihmuar. Siç thashë, duke thirrur prindërit e mi dhe duke kërkuar ndihmë. Ne nuk jemi personalisht, por kemi pasur disa lidhje vërtet domethënëse edhe gjatë kësaj kohe.
GV: Çfarë do t’i thonit dikujt që ka frikë nga mundësia e rënies së aftësive njohëse, për veten apo për një të dashur?
SG: Kur dikush fillon të humbasë kujtesën e tij, nuk ka ndonjë gjë të veçantë që ju thoni. Nuk ka kurë të veçantë. Nuk ka vaksinë. Kështu që unë mendoj se një njohje e kësaj është vërtet e rëndësishme. Ajo që unë mendoj se është jashtëzakonisht e rëndësishme tani, pasi ne po hyjmë në këtë fazë ku shumë më tepër njerëz po diagnostikohen me demencë, është kjo njohja se ka ndoshta 40 deri në 50 milionë njerëz atje tani që do të kishin prova të sëmundja e Alzheimerit në trurin e tyre. Nëse do të kërkonit prova objektive të pllakave dhe ngatërresave, mund ta gjeni. Dhe të njëjtët njerëz nuk kanë simptoma. Ata nuk kanë rënie njohëse. Kjo është shumë e rëndësishme sepse në thelb do të thotë se prania e këtyre gjetjeve objektive, këto gjetje të matshme në tru, nuk janë domosdoshmërisht të lidhura me simptoma. Ajo që unë do t’u thoja njerëzve që janë të shqetësuar për këtë është se ju nuk jeni të paracaktuar për ta zhvilluar këtë. Ju mund të keni rrezik të shtuar për shkak të disa varianteve gjenetike që zotëroni, por nuk është i paracaktuar.
